«Бачу, як расце прорва паміж тымі, хто жыве ў эміграцыі і хто застаецца ў Беларусі». Інтэрв'ю з самым забароненым пісьменнікам краіны
22 сакавiка 2023 у 1679491080
«Зеркало»
Творы Альгерда Бахарэвіча ўжо двойчы атрымлівалі ад улад статус «экстрэмісцкіх». Спачатку - яго раман «Сабакі Эўропы», у сакавіку 2023-га - кніга «Апошняя кніга пана А.». Мы пагаварылі з вядомым беларускім пісьменнікам пра тое, чаму яго творчасць так цікавіць сілавікоў, каго з прадстаўнікоў беларускай культуры ён лічыць злачынцамі і як адбывалася яго нядаўняя вандроўка ў Аўстралію (на самым далёкім ад Беларусі кантыненце аўтар спрачаўся пра расійскую агрэсію ў прысутнасці тысячы гледачоў).
«Прычына забаронаў - сляпая нянавісць, памножаная на абсалютнае невуцтва і прыроднае саўковае рабства»
- У «Сабаках Эўропы» Беларусь - частка расійскага Рэйха, ад Захаду нас аддзяляе жалезная заслона. Тут прычына забароны, здаецца, відавочная - у творы шмат паралелей з сучаснасцю. Але чаму, на вашу думку, прызналі экстрэмісцкай і «Апошнюю кнігу пана А.»? Яна ж апалітычная.
- У цёмныя часы літаратура - заўсёды палітыка. І «Апошняя кніга пана А.» - зусім не апалітычная. Яна выйшла ў 2020-м. Вось мы адкрываем яе і чытаем першую старонку: «Няма іншай мэты, як толькі дажыць у годнасці, волі і прытомнасці дадзеныя табе дні, што б ні прыдумлялі надзеленыя ўладай блазны і крыважэрцы». Пан А. у кнізе расказвае розныя гісторыі, і большасць з іх наўпрост тычацца беларускіх рэалій. У казцы «Чалавек Раман Бурак» эмігранты канструююць робата-андроіда, які мусіць прыехаць у краіну, якую яны пакінулі, і забіць Лідара Нацыі. У казцы «У светлыя высі» (алюзія ясная) рабочы мяняе дзяржаўны сцяг на галоўным флагштоку краіны і бачыць, што той наскрозь мокры ад чалавечай крыві… Вядома, усё гэта можна назваць «экстрэмізмам», калі карыстацца скажонай мовай улады, якая крадзе ў слоў іх сапраўдныя значэнні.
Але ці сапраўды там, у іх панылых кабінетах, чыталі мае кнігі, я не ведаю. Магчыма, проста гарталі. Хоць у заяве [аб прызнанні кнігі экстрэмісцкай], якую падаў у суд ГУБАЗіК, напісана, што «Апошняя кніга пана А.» была праверана з дапамогай - цытую - «лингвокогнитивного, информативно-целевого и интенционального методов, с учетом дифференциации базовых информационных слоев текста».
- Хто, на вашу думку, аб'ект новай атакі? Сама кніга, яе чытачы, яе аўтар, выдавец (Андрэй Янушкевіч) ці ўсе агулам?
- Хутчэй за ўсё, рэч не столькі ў самой кнізе, колькі ўва мне як асобе і ў маіх выдаўцах. ГУБАЗіКу даўно перададзены функцыі палітычнай паліцыі, якая выкарчоўвае любое іншадумства. Мая публіцыстыка апошніх гадоў адсочваецца, гэта я бачу па рэакцыі на яе лукашэнкаўскіх прапагандыстаў.
Відавочна і тое, што ўзяты курс на поўны разгром незалежных беларускіх выдавецтваў, найперш «Янушкевіча» як самага прыкметнага і актыўнага. Усё, выдадзенае ім, успрымаецца як пагроза. Да таго ж «Апошняя кніга пана А.» выходзіла ў супрацоўніцтве з пражскім беларускім выдавецтвам «Вясна», што само па сабе вельмі падазрона. А перавыданне выйшла летась у Польшчы і цяпер распаўсюджваецца ў Еўрасаюзе, што, натуральна, не можа не раздражняць улады.
Фактычна ўсе мае кнігі ў Беларусі пад забаронай. Іх выкінулі з усіх кнігарняў і бібліятэк. Пра гэта мне расказваюць чытачы. Тое, што экстрэмісцкімі афіцыйна прызнаныя толькі два мае раманы, азначае адно: гэта кнігі апошніх гадоў, якія мелі вялікі розгалас і былі даступныя чытачу. Мяркую, сілавікі нават не здагадваюцца, што ў мяне некалькі дзясяткаў апублікаваных кніг і ўвесь гэты літаратурны «экстрэмізм» раскіданы па краіне, па самых розных прыватных кніжных паліцах. Чытачы пішуць, што ратуюць мае кнігі з бібліятэк, каб іх не знішчылі. Пакідаюць у сябе да лепшых часоў… Вось яно, ХХІ стагоддзе ў Беларусі: кнігі трэба ратаваць ад бібліятэк.
Калі ў гэтым і праўда ёсць нейкая логіка, дык наступнай мае апынуцца пад забаронай кніга «Мае дзевяностыя» (выйшла ў выдавецтве «Янушкевіч» у 2018-м. - Заўв. рэд.). Там «экстрэмізму» хапае з лішкам. Але наклад даўно ў чытачоў, ён распрададзены, а перавыданняў не было.
Праўда, часам я думаю, што шукаць логіку ў гэтых забаронах не варта. Гэта проста сляпая нянавісць, памножаная на абсалютнае невуцтва і прыроднае саўковае рабства. Урэшце, усё можа тлумачыцца яшчэ прасцей. Калі машына рэпрэсій запушчана, яе ўжо не спыніць. Яна будзе перамолваць усё, што ёй трапіцца. Такі прынцып яе дзеяння, у яе няма кнопкі «стоп».
«Калі я і асуджаны на смерць, дык асуджаны таксама і на супраціў - да самай смерці»
- Наколькі прызнанне вашых кніг экстрэмісцкімі адбіваецца на вас, вашым настроі, светаўспрыманні, творчасці? Натхняе на напісанне новых твораў або, наадварот, становіцца падставай для песімізму?
- Вядома, з аднаго боку, я адчуваю гордасць і дзіўную радасць. Мае кнігі жывуць, чытаюцца, выклікаюць самыя розныя рэакцыі, змяняюць мяне і людзей, яны частка самых розных важных працэсаў, якія адбываюцца ў свеце і ў Беларусі: культурных, мастацкіх, палітычных, медыйных, светапоглядных… Яны проста зараз упісваюцца ў гісторыю маёй краіны, беларускай і еўрапейскай літаратуры.
З другога боку, такія забароны адразаюць мяне ад майго чытача ў Беларусі, гэта насамрэч забарона на прафесію. Я люблю славу, але значна больш мне хочацца, каб мяне ўважліва прачыталі. Тыя, хто ўмее чытаць. Але ў беларускіх чытачоў крадуць такую магчымасць. Таму я адчуваю боль, злосць і агіду. Кнігі, прызнаныя экстрэмісцкімі, знішчаюць. Закапваюць у зямлю.
Я бачу, як расце прорва паміж тымі, хто жыве ў эміграцыі, і тымі, хто застаецца ў Беларусі. З цягам часу мы ўсё менш будзем разумець адны адных. Тут я песіміст. Немагчыма пісаць, выкарыстоўваючы толькі памяць. Каб пісаць пра Мінск, трэба бачыць, чуць яго, кожны дзень. Трэба адчуваць яго смак і пах… Следам за пісьменнікамі масава з'язджаюць і нашы чытачы. Ужо цяпер беларускія кнігі за мяжой значна лепш прадаюцца, чым у Беларусі. Але што такое эмігранцкая літаратура? Напрыклад, я значна лепш ведаю Берлін і Гамбург, Грац і Вену, чым Варшаву, Вільню і Тбілісі, дзе жыве большасць эмігрантаў. У нас цяпер няма, напрыклад, агульнага Мінска, культурныя коды, тапаніміка і рытм якога рабілі нас супольнасцю. Ёсць толькі ўспаміны пра яго.
Якія б ярлыкі ні наклейвалі на мае кнігі, я ўсё роўна буду пісаць далей, так, як я хачу, так, як мне цікава, і пра тое, што мне цікава. Я проста не магу інакш, я дыхаю літаратурай, я нічога іншага не ўмею рабіць. Нават калі ўвесь свет будзе супраць мяне - я буду пісаць тое, што лічу патрэбным, і так, як магу толькі я. Як пісаў у дзённіках Кафка: «Калі я і асуджаны на смерць, дык асуджаны таксама і на супраціў - да самай смерці».
- Давялося бачыць ваша выступленне на адным з літаратурных фэстаў. Вы з паэткай Юліяй Цімафеевай (жонка пісьменніка. - Заўв. рэд.) выглядалі ці не найбольш упэўнена. Вы рэпетуеце свае выступленні? Ці гэта імправізацыя - але тады адкуль столькі ўнутранай і знешняй упэўненасці?
- Не, мы нічога не рэпетуем. Па-першае, вельмі часта выступаем перад публікай. Так было раней, так застаецца і ў эміграцыі. Прыкладна 60 разоў на год мы чытаем свае тэксты і бяром удзел у розных літаратурных і палітычных дыскусіях - у розных краінах і гарадах, на розных мовах. Нас вельмі часта запрашаюць - арганізацыі, медыя, фэстывалі, літаратурныя цэнтры, кніжныя кірмашы, а таксама беларускія дыяспары, якія цяпер актыўны ва ўсім свеце. Напрыклад, летась мы з Юляй мелі, разам і паасобку, 61 выступ у 35 гарадах. Калі ты кожны тыдзень мусіш чытаць або гаварыць перад самай рознай аўдыторыяй то на адной мове, то на іншай, упэўненасць прыходзіць сама сабой.
Па-другое, у нас ёсць акцёрскія здольнасці - дык чаму б не спалучыць іх з тэкстамі. Міжсобку мы называем наша цяперашняе жыццё «вандроўным цыркам» - паводле радка аднаго з Юліных вершаў.
«Калі я бачу ўсіх гэтых дзяржаўных прыпявалаў ад літаратуры, стаўлюся да іх як да злачынцаў»
- Падзеі 2020−2022 гадоў сталі своеасаблівым водападзелам у культуры - зусім з іншым светаўспрыманнем і правіламі гульні. Наколькі вы як творца адчулі гэтыя змены?
- Пасля 2020 году мы ўсе - параненыя, траўміраваныя людзі, жыхары некалі прывіднай краіны, якая раптам з'явілася, згвалтаваная, збітая і да жудасці рэальная, на мапе свету. Я думаю, няма ніводнага беларуса, ніводнай беларускай сям'і, якіх тым ці іншым бокам не закранулі б рэпрэсіі, не закранула гэтая вайна дзяржавы супраць уласных грамадзян. Я не магу ўявіць сабе літаратара, які мог бы працаваць і жыць так, як раней. І калі я бачу ўсіх гэтых дзяржаўных прыпявалаў ад літаратуры, якія робяць выгляд, што «ўсё нармальна і можна пісаць, як раней», прыкрываючыся «культуркай», - я стаўлюся да іх як да калабарацыяністаў, як да злачынцаў.
Усе падзеі апошніх гадоў далі мне вялікі досвед. Мы, беларусы, наогул моцна паразумнелі. Я ведаю, што гэта такое - рэвалюцыя ў тваім родным горадзе, у якой ты бярэш самы непасрэдны ўдзел. Ведаю, што такое кожны дзень баяцца за родных людзей. На пісьменніках цяпер ляжыць адказнасць, да якой мы раней не былі гатовыя. Тады, у 2020-м, каля Стэлы (комплекса «Мінск - горад-герой» на праспекце Пераможцаў. - Заўв. рэд.), незнаёмая жанчына спытала ў мяне: «Вы ж напішаце пра нас усіх, пра тое, што адбываецца?» І я зразумеў, што пасля гэтага неймавернага жніўня я ўжо ніколі не буду тым, кім быў раней.
Я ведаю, што гэта такое - мець блізкіх-палітзняволеных. Што такое пісаць лісты ў турмы, нават не здагадваючыся, што з тымі лістамі будзе: дойдуць яны, ці «спаляць ці выкінуць?» - гэта яшчэ адна цытата з Юлінага верша. І зусім не ўяўляючы, праз што праходзяць тыя, хто апынуўся там без віны, у росквіце сіл.
Я ведаю, што гэта такое - кожны дзень адчуваць боль і жах за незнаёмых табе людзей. Раней я пісаў пра немагчымасць вяртання - цяпер я ведаю, што гэта насамрэч такое: сапраўдная немагчымасць вярнуцца. Цяпер разумею сапраўдны сэнс слоў: «Радзіма пісьменніка - гэта яго мова».
Ведаю, што гэта такое - не мець дома. Ведаю, як трэба цаніць кожны міг вольнага жыцця. Цаніць каханне, блізкасць, пяшчоту, добрае слова, падтрымку. Як трэба выкарыстоўваць свой голас, калі ўжо ён табе дадзены, супраць цемры, супраць хлусні. Бо інакш свет будзе лічыць, што ў Беларусі і праўда пануюць мір, згода і адданасць правадыру.
На жаль, чалавек - вельмі крохкая істота. Здароўя мне апошнія гады не дадалі, я адчуваю, што моцна пастарэў, ведучы такое вось вандроўнае жыццё. Але я пішу. І наогул, я жыву ў выгнанні не для таго, каб маўчаць.
- Што выйшла з вашых кніг апошнім часам? Што чакаецца?
- Апошнія гады ў мяне з'явілася вельмі шмат публіцыстыкі і інтэрв'ю пра падзеі ў Беларусі, пра вайну ва Украіне. Усё гэта перакладзена на розныя мовы. Наш час - час публіцыстыкі, эсэістыкі, паэзіі.
Я выдаў сваю першую паэтычную кніжку ў выдавецтве «Вясна» - «Вершы», надрукаваныя кірыліцай і лацінкай.
Напісаў зборнік апавяданняў «Ператрус у музеі». Яны створаны ўжо пасля забароны «Сабак», і ў нечым гэтая кніга - рэакцыя на яе, адказ цэнзарам, «суддзям» і «камісіям».
Скончыў «Плошчу Перамогі» ды «Хлопчык і снег» (апошняя - працяг «Маіх дзевяностых»). У маіх выдаўцоў ёсць планы выпусціць іх сёлета («Плошча» пакуль існуе толькі ў электронным фармаце). Дарэчы, вельмі чакаю тэатральную пастаноўку паводле яе - планы на тэатральную пастаноўку ёсць у «Купалаўцаў» (незалежная тэатральная група «Свабодныя Купалаўцы», у якой удзельнічаюць акцёры Купалаўскага тэатра, што выехалі за мяжу пасля разгрому. - Заўв. рэд.).
Кнігі выходзяць і на Захадзе, адна за адной. Летась у ЗША з'явіўся раман «Дзеці Аліндаркі», прычым у вельмі крутым выдавецтве New Directions - яго аўтарамі, напрыклад, былі Набокаў і Борхес, Акутагава і Сэлін, Грабал і Баланьё… Рэцэнзіі на раман з'явіліся ў The New York Times i The New York Review of Books.
У Польшчы выйшаў мой стары раман «Сарока на шыбеніцы» - і трапіў у шорт-ліст Літаратурнай прэміі Цэнтральнай Еўропы Angelus. У Германіі чакаем перакладу «Сабак Эўропы» і тую самую «Апошнюю кнігу пана А.», якая выйдзе праз месяц у Берліне і будзе прэзентавана на Лейпцыгскім кніжным кірмашы ў красавіку. З'явілася і мая другая кніжка ў Францыі, у маленькім незалежным выдавецтве Le Ver A Soie. Яна называецца «Талент заікання і іншыя тэксты пра фашызм».
Але ў жонкі, напрыклад, летась было апублікавана яшчэ больш кніг - шэсць, у пяці краінах. Самая вядомая з іх - Motherfield, выйшла ў ЗША, у тэхаскім выдавецтве Deep Vellum.
Карацей, як бачым, кнігі выходзяць, кніг даволі шмат, па-беларуску і ў перакладах - і гэта надае сэнс нашаму даволі прывіднаму існаванню.
Але вярнуся да страт. Магчыма, мая асноўная страта - смех. Боль за тое, што адбываецца, не дае мне смяяцца так ганарыста і так з'едліва, як раней. Гэты боль выселіў мяне з маёй «вежы са слановай косткі» і выправіў туды, у цемру, да людзей. Хоць такое «выгнанне» ніколі не было маёй марай. Я хачу пачаць новы раман, але часу на такую ўдумлівую працу мала. Спадзяюся, тут, у Швейцарыі, дзе мы цяпер жывём, я ўсё ж напішу новую кнігу.
«Людзям часта здаецца, што калі медыя маўчаць пра нейкую краіну - значыць, там мір і спакой»
- Зараз выраз «перагарнуць старонку» намертва прывязаны да цяперашняй улады. Але тым не менш: складвалася ўражанне, што тысячастаронкавыя «Сабакі Еўропы» сталі падсумаваннем пэўнага, вельмі працяглага перыяду ў вашай творчасці. І вы пэўны час знаходзіліся ў полі прыцягнення гэтага рамана і яго вобразаў. Дык вось, вы перагарнулі старонку ў гэтым кантэксце? Ці наадварот, у гэтым не было асаблівай патрэбы?
- У нечым гэта для мяне балючае пытанне. «Сабакі Эўропы» - мая найлепшая кніга. Гэта не значыць, што іншыя я лічу слабымі. «Дзеці Аліндаркі», «Апошняя кніга пана А.», «Белая муха, забойца мужчын», «Гамбурскі рахунак», кніжка пра Парыж, «Мае дзевяностыя», «Хлопчык і снег», «Плошча Перамогі» - усім гэтым я ганаруся. Але менавіта ў «Сабаках» я выказаў - у найлепшай форме, менавіта тымі словамі, якімі хацеў, - тое, што спела ўжо даўно, з усёй свабодай, якую толькі мог у сабе знайсці. Гэта твор усяго майго жыцця. Больш чым яшчэ адна кніга. Гэты раман - як іншае вымярэнне мяне самога. Часам у мяне такое дзіўнае адчуванне: што б я цяпер ні пісаў, пра гэта я ўжо сказаў у «Сабаках» - і сказаў лепш, выразней, вастрэй, прыгажэй. Гэта і праўда пастка - напісаўшы «раман пра ўсё», ты міжволі пачынаеш паўтарацца.
Цяпер, калі я чакаю выхаду «Сабак» па-нямецку, па-польску, па-англійску і калі я назіраю як глядач за трыумфальным шэсцем па свеце спектакля «Сабакі Эўропы» Беларускага свабоднага тэатра - я разумею, што гісторыя гэтай кнігі толькі пачынаецца. Што б я ні пісаў цяпер - усё будзе параўноўвацца з ёй. То-бок я сам мушу змагацца з уласнай кнігай. Але забараняць яе і закапваць у зямлю я не збіраюся (усміхаецца).
- Ёсць знакамітае выказванне Ганны Ахматавай пра Іосіфа Бродскага, якога ў савецкія часы пасадзілі за «дармаедства»: «Якую біяграфію робяць нашаму рудому!» Дык вось, літаратурныя гурманы і эстэты ведалі і любілі вас і да 2020-га. Але ці не атрымліваецца цяпер парадокс, што рэпрэсіі ў ваш бок міжволі дадаюць вам новых чытачоў і заахвочваюць цікавасць да вашай асобы і вашай творчасці ў замежжы? Гэта як з Набокавым: не было б знешняга ўплыву (скандалу з «Лалітай»), заходні свет пра яго б, можа, і не даведаўся.
- Аднойчы да цябе прыходзіць гісторыя і забірае з сабой. Так бывае з людзьмі, так бывае з кнігамі, так бывае з краінамі. Вось, напрыклад, беларускія ўлады дзесяцігоддзямі намагаліся зрабіць выгляд, што гісторыі не існуе, што яе можна забараніць, што можна гвалтам, указамі і дэкрэтамі трымаць краіну ў мінулым. Але гісторыя дагнала нас у 2020-м - і цяпер Беларусь расплачваецца за ігнараванне гістарычных законаў.
Калі ты пішаш і публікуеш кнігі - ты кожнага разу кідаеш у акіян бутэльку з пасланнем. А далей ад цябе ўжо нічога не залежыць. Нашы біяграфіі пішам не мы. Калі ты маеш талент і адвагу, свабоду і фантазію, калі ты хочаш сказаць тое, што іншыя не могуць ці баяцца - рана ці позна напісанае табой трапляе ў гэты віхур. Так адбылося з «Сабакамі Эўропы». Значыць, усё было правільна: мае дзіўныя блуканні па родным горадзе, беспрытульнасць, здымныя кватэры, кнігарні, цягнікі, гатэлі, [ірландскі пісьменнік] Джэймс Джойс з ягоным «мой малы народ варты вялікага рамана», мая вера ў еўрапейскі лёс Беларусі, мае сумневы, мая апантанасць словам, мае вершы, мае страшныя візіі будучыні, мая маркотная любоў да Мінска, мае рэфлексіі пра імперыю… Значыць, усё гэта трапіла ў пэўны пункт, дзе сыходзяцца ўсе віры часу.
У Беларусі славы мне да 2020-га хапала з лішкам - але гэта была слава ў краіне, якая хавалася ад гісторыі. А цяпер мяне проста нясе па цячэнні, не ведаю, куды і з якой мэтай. Усё, што я хацеў і хачу, - пісаць кнігі. І - так, хочацца «дажыць у годнасці, волі і прытомнасці дадзеныя мне дні, штоб ні прыдумлялі надзеленыя ўладай блазны і крыважэрцы».
- Зараз вы разам з Юліяй Цімафеевай, хіба, найбольш актыўна прадстаўляеце беларускамоўную літаратуру за мяжой (таксама шмат выступаюць і публікуюцца Святлана Алексіевіч, Саша Філіпенка, Дзмітрый Строцаў, Таццяна Заміроўская, але яны ўсё ж рускамоўныя творцы). Наколькі там ёсць цікавасць да Беларусі і беларускай літаратуры? На фоне вайны ва Украіне яна зменшылася або беззваротна знікла?
- Вядома, вобраз 2020 года і адважных беларусаў, якія выйшлі на мірны пратэст супраць дыктатуры, на Захадзе ўжо даўно пабляк і сцёрся, і даводзіцца раз за разам нагадваць, што ўсё гэта насамрэч было - і не мае права быць забытым. Беларусы ў 2020−21 гадах паказалі ўсяму свету, як самаахвярна можна змагацца за волю, за дэмакратыю, за свае правы. За ўсё тое, чаму Захад так доўга вучыў Усходнюю Еўропу. Вучыў, не ведаючы сапраўднай цаны ўласным каштоўнасцям ва ўмовах таталітарызму.
Зразумела, пра Беларусь гавораць апошні год пераважна ў кантэксце вайны ва Украіне, што вытлумачальна і апраўдана. Людзей на Захадзе цікавіць найперш, як беларусы ставяцца да вайны, ці існуе яшчэ супраціў унутры краіны і, што тычыцца літаратуры - як мы працуем ва ўмовах выгнання, ці маем магчымасць выдавацца, ці падтрымліваем сувязь з беларускім чытачом.
Самае важнае ў нашых дыскусіях і выступленнях - не даць заходняй аўдыторыі адвярнуцца, забыць, праігнараваць «беларускае пытанне», расказаць пра сапраўдны маштаб рэпрэсій, пра тое, што гвалт і тэрор працягваюцца, данесці праўду пра палітзняволеных. Бо вельмі часта людзі на Захадзе недаацэньваюць маштаб дзяржаўнага тэрору ў Беларусі, колькасць пацярпелых ад яго. У іх проста не ўкладваецца ў галаве, што гэта можа быць праўдай - такі размах рэпрэсій. Ім страшна прызнаць, што ўсё гэта адбываецца сёння, тут і цяпер, у Еўропе, побач з імі. Людзям часта здаецца, што калі медыя маўчаць пра нейкую краіну - значыць, там мір і спакой…
Я спрабую патлумачыць маёй аўдыторыі адну важную рэч. Беларусы маюць цяпер неацэнны досвед - мы ведаем, што такое жыць у аўтарытарных дзяржавах, што такое паўстаць супраць дыктатуры, што такое - мець суседам хцівую пуцінскую імперыю. Мы ведаем, што такое жыццё ва ўмовах выгнання, мы ведаем, што такое Захад і што такое Усход. Разумеем, што такое Еўропа, лепш за тых, хто манапалізаваў яе назву. У нас ёсць чаму павучыцца.
Задоўга да вайны ва Украіне мы спрабавалі папярэдзіць свет пра небяспеку - каму як не нам ведаць, што такое жыць пры Лукашэнку ў злавесным цені імперыі. Але хто ж слухаў нейкіх там беларусаў. Калі мы казалі ім пра фашызм - на Захадзе скептычна моршчыліся. А цяпер здзіўлена і баязліва хістаюць галовамі: «Оh my God, гэта ж фашызм, як так выйшла…»
«Усё навокал было нязвычнае, дзівоснае, нібы мы трапілі ў нейкі серыял»
- Як і з якой нагоды вас запрасілі ў Аўстралію?
- На Адэлаідскі міжнародны фестываль, адзін з найбуйнейшых у паўднёвым паўшар'і, нас з Юляй запрасілі яшчэ мінулым летам. Запрасілі да ўдзелу ў яго літаратурнай частцы - Adelaide Writer´s Week. Прычын было тры. Гэта выхад маіх «Дзяцей Аліндаркі» ў ЗША. Публікацыя ў Штатах Юлінай кнігі Motherfield. І спектакль «Сабакі Эўропы», які пасля Лондану і Парыжу Беларускі свабодны тэатр прывёз у Адэлаіду. Там хацелі бачыць аўтара рамана і пагаварыць са мной пра маю творчасць.
Маштаб фестываля ўразіў. Чатыры сцэны ў гарадскім парку, па 500−1000 чалавек публікі на імпрэзах. Сярод удзельнікаў два нобелеўскія лаўрэаты: Джон Кутзэе (лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры 2003 года. - Заўв. рэд.) і Святлана Алексіевіч, якая выступала анлайн.
- Як праходзіла ваша падарожжа?
- 28 лютага мы з Юляй выехалі з нямецкага Хемніца, дзе жылі апошнім часам, і ўзялі курс на Берлін. Адтуль вылецелі самалётам у Доху і праз пяць з паловай гадзін выйшлі ў арабскую ноч. Праз пару гадзін пераселі ў самалёт на Аўстралію. Ад Дохі да Мельбурна ляцелі 13 гадзін, потым яшчэ гадзіну да Адэлаіды.
У Адэлаідзе была ранняя восень (фестываль праходзіў ў пачатку сакавіка. - Заўв. рэд.). Першыя два дні мы прыходзілі ў сябе, не верачы, што забраліся так далёка, - змена клімату і часавых паясоў далася ў знакі. Усё навокал было нязвычнае, дзівоснае, нібы мы трапілі ў нейкі серыял. І зоркі, і захад сонца - усё іншае. Я паплаваў у Паўднёвым акіяне - так у Аўстраліі называюць тую частку Індыйскага, якая ляжыць на поўдзень ад іх кантынента. Потым была сустрэча з беларусамі Паўднёвай Аўстраліі ў Беларускай царкве Адэлаіды - праўда, украінцаў туды ходзіць цяпер больш, чым беларусаў, і набажэнствы адбываюцца па-украінску.
Але прымалі нас цудоўна - усе нашы беларускія кнігі былі раскуплены, а адзін з аўстралійскіх украінцаў, пан Валянцін Шыманюк, зладзіў нам экскурсію па ваколіцах на машыне - буш (так называюць малазаселеныя тэрыторыі краіны. - Заўв. рэд.), вінярні, акіян… Беларус Раман паказаў нам вечаровую Адэлаіду. Я даў інтэрв'ю аўстралійскаму радыё. Схадзілі на спектакль Тэатра Яе Вялікасці пра доктара Джэкіла і містэра Хайда…
А астатнія дні была праца - сустрэчы, дыскусіі, чытанні. Тое, дзеля чаго нас і запрасілі. 10 сакавіка мы зноў праз Доху вярнуліся ў Еўропу, у швейцарскі Цюрых. Непадалёк ад яго, у кантоне Цуг, мы цяпер і пасяліліся. Як заўсёды, часова.
- Наколькі аўстралійская публіка змагла счытаць тэмы і праблемы, заяўленыя ў спектаклі «Сабакі Эўропы»?
- Мы з Юляй паглядзелі паказ «Сабак» як звычайныя гледачы. Як і ў Еўропе, на кожным спектаклі быў аншлаг, акцёраў некалькі разоў выклікалі на біс. Аўстралійская публіка - неймаверна шчырая, добразычлівая і адкрытая, для тутэйшых людзей звычайная рэч - падысці да аўтара і выказаць сваё меркаванне асабіста. Давялося выслухаць вельмі шмат цёплых слоў. Самым цяжкім для мяне было патлумачыць, што я не драматург, а раманіст, і што Dogs of Europe - тэатральная адаптацыя рамана, асобны твор. Так, гэта я стварыў свет, герояў і сюжэты «Сабак Эўропы», але на мову тэатра раман пераклалі рэжысёр Мікалай Халезін і драматург Марыя Бяльковіч.
Мяркую, аўстралійцам было складана зразумець усе калізіі спектакля, бо ўсё ж для гэтага лепш спачатку прачытаць кнігу. Але гісторыя Маўчуна, які ўцякае з расійскага Рэйха на гусачцы, «Капсула часу», ці гісторыя апошняга беларускага паэта, сляды якога шукае берлінскі паліцыянт Тэрэзіюс Скіма, людзям адгукнуліся. Дзясяткі людзей дзякавалі мне за твор, адзначаючы непаўторную атмасфэру, «дзікасць» і феерычнасць, якія прабралі іх да глыбіні душы, антыімперскі мэсэдж і выдатную ігру акцёраў. Адна жанчына сказала, што спектакль перакуліў усё яе жыццё.
Што да маёй першай імпрэзы (усяго іх было дзве) - размова са мной была не толькі пра «Сабак Эўропы», але і наогул пра маю творчасць і біяграфію. Давялося расказаць і пра мае 80-я, і пра мае 90-я, і пра беларускую мову, і пра эміграцыю.
Юля Цімафеева паўдзельнічала ў трох імпрэзах - першая была прысвечана яе кнізе Motherfield, у другой яна разам з іншымі ўдзельнікамі чытала са сцэны вершы брытанскага прыдворнага паэта-лаўрэата (такія вось бываюць імпрэзы ў англасаксонскім свеце), а ў трэцяй выступала разам з палестынскімі паэтамі і аўстралійскай пісьменніцай.
«Яна з тых заходніх інтэлектуалаў, якія працягваюць весці дыялог з Расіяй паўзверх нашых беларускіх і ўкраінскіх галоў»
- Другім вашым выступленнем стала публічная дыскусія з аўстралійскай гісторыкам-саветолагам Шэйлай Фіцпатрык. Якія пытанні вы абмяркоўвалі?
- Гэта была дыскусія на тэму «Расія: цяпер і пасля», да ўдзелу ў якой былі запрошаны Шэйла Фіцпатрык, я ды Анатоль Лівен (брытанскі палітолаг і пісьменнік. - Заўв. рэд.). Але апошні не змог далучыцца да размовы, у выніку ў нас з пані Фіцпатрык атрымаўся такі сабе двубой.
Мне вельмі хацелася пачуць ад яе, што яна думае пра сучасную Расію і вайну ва Украіне, даведацца яе меркаванне, але, на жаль, ніякай выразнай пазіцыі агучана не было. У мяне склалася ўражанне, што Фіцпатрык адчувае моцную сувязь з Расіяй, любіць і цэніць яе, перажывае за яе культуру. Вядома, яна ніякім чынам не падтрымлівае вайну і пуцінскі рэжым, але яна чалавек, які ўсё жыццё прысвяціў даследаванню расійскай гісторыі, і Украіна ды Беларусь яе не надта цікавяць. Мне падалося, яна з тых заходніх інтэлектуалаў, якія працягваюць весці дыялог з Расіяй паўзверх нашых беларускіх і ўкраінскіх галоў. Наша асобная гісторыя, наш погляд на Расію, наш еўрапейскі выбар, наша права быць па-за Расіяй імі не ўлічваецца.
Я агучыў усе тыя свае тэзісы, з якімі мне так часта даводзіцца выступаць у Еўропе. Карані вайны ва Украіне - у пачатку дзевяностых гадоў. Захад зрабіў вялікую памылку, калі вырашыў, што імперыя і дэмакратыя ў Расіі сумяшчальныя. Дэмакратычных імперый не бывае. Расійцы атручаны імперскасцю, а сутнасць любой імперыі - вайна, экспансія, заваёва новых тэрыторый. Імперыя не ведае, што такое межы. Калі імперыя знішчала чачэнцаў, Захад вырашыў заплюшчыць на гэта вочы. Данбас, Крым - і на гэта рэакцыя Захаду была млявай і няўцямнай. Замест таго каб дабівацца распаду Расіі, Захад дазволіў ёй узмацніцца, у выніку да ўлады прыйшлі рэваншысцкія сілы з марамі адрадзіць імперскую веліч - і вось што з гэтага выйшла.
На гэтай дыскусіі я казаў пра неабходнасць падтрымкі Украіны - ваеннай, фінансавай, гуманітарнай, грамадскай. Пра тое, што трэба ўлічваць памылкі 30-х гадоў мінулага стагоддзя. Пра тое, што толькі аб'яднанымі намаганнямі свет можа спыніць расійскі фашызм.
- У Аўстраліі вы жылі ў Адэлаідзе, на Зямлі Каурна, дзе жыве аднайменны народ са сваёй мовай і культурай. Цяпер яны ў гэтай краіне меншасць, хоць стаўленне да іх паважлівае. Падобны лёс можа чакаць беларусаў? Ці сюжэт «Сабак Эўропы» застанецца толькі змрочнай антыўтопіяй?
- Падарожжа ў Адэлаіду сапраўды дапамагло паглядзець на свет з іншага ракурсу, шырэй і глыбей, адкінуўшы еўропацэнтрычнасць - і паралелі паміж лёсам аўстралійскіх абарыгенаў і насельнікаў Белых Росаў-13 (героі рамана Альгерда Бахарэвіча. - Заўв. рэд.) зрабіліся больш відавочнымі. Падчас каланізацыі Аўстраліі голас народу каурна ніхто не збіраўся слухаць.
Цяпер магчымасцей быць пачутымі ўсё ж значна больш. Мне здаецца, будучыня беларусаў залежыць перадусім ад двух чыннікаў. Ад таго, ці зможам мы давесці свету сваю праўду, свой боль, сваю адметнасць. У 2020 годзе беларусы сказалі сваё слова, кажуць яго і цяпер. Мы не хочам быць часткай расійскай імперыі, мы асобны народ са сваёй мовай, гісторыяй і культурай, мы супраць захопніцкай вайны ва Украіне і мы патрабуем, каб з намі гаварылі на роўных. Тое, наколькі пераканаўча будзе гучаць наш голас у гэтыя часы, мае вельмі вялікае значэнне.
Але найперш усё залежыць ад нашай уласнай здольнасьці да супраціву. Палітычнага, культурнага, грамадскага і асабістага. Дзе б мы ні жылі - кожнае слова па-беларуску, кожная беларуская кніга і песня, кожная вольная думка, выказаная па-свойму, кожнае пярэчанне і кожны сумнеў, адмова ад супрацоўніцтва з каланіяльнымі ўладамі, пратэст супраць любых спроб глядзець на нас праз расійскія акуляры: усё гэта мае цяпер як ніколі высокую цану і працуе на наша заўтра. І тады, магчыма, гісторыя нас пачуе.