Звычайна ад Лукашэнкі сыходзяць яго былыя прыхільнікі — але ёсць і тыя, хто прайшоў адваротны маршрут. Вось некалькі прыкладаў

У найноўшай гісторыі Беларусі можна знайсці нямала прыкладаў таго, як людзі, што раней падтрымлівалі Лукашэнку ці працавалі ў яго камандзе, мянялі «бок барыкад» і ператвараліся ў крытыкаў гэтага палітыка. Віктар Ганчар, Аляксандр Фядута, Юрый Захаранка, Аляксандр Казулін, Андрэй Саннікаў, Павел Латушка — вось толькі некалькі самых вядомых прыкладаў. Значна менш адваротных сітуацый, калі былыя апаненты ўлады перайшлі на яе бок — часам перад гэтым прайшоўшы праз зняволенне. Нядаўна адзін з іх пасля доўгага перапынку зноў з’явіўся на дзяржканале, а таксама раптоўна пачаў весці стрымы, дзе адказвае на пытанні гледачоў і гуляе ў камп’ютарныя гульні. Другі ж наогул стаў дэпутатам Палаты прадстаўнікоў. Расказваем пра лёсы тых, хто аднойчы змяніў сваю пазіцыю на супрацьлеглую — як пасля 2020-га, так і яшчэ раней.

Быў нацыяналістам, не хацеў у палітыку, але стаў дэпутатам

Праўладны эксперт Аляксандр Шпакоўскі нядаўна стаў дэпутатам Палаты прадстаўнікоў. Да гэтага жыццёвы шлях 39-гадовага мінчука быў насычаны зусім рознымі сферамі дзейнасці. У 2006 годзе Шпакоўскі быў ахоўнікам дэмакратычнага кандыдата ў прэзідэнты Аляксандра Мілінкевіча — тады ўвагу ягоных сяброў па арганізацыі прыцягнуў той факт, што, у адрозненне ад многіх сваіх паплечнікаў, ён пазбег затрымання падчас паслявыбарчых падзей на Кастрычніцкай плошчы ў Мінску, пісала «Наша Ніва».

Таксама ў сярэдзіне 2000-х ён называў сябе нацыяналістам і быў адным з актывістаў спачатку незарэгістраванай Беларускай партыі свабоды. У маладосці Шпакоўскі, паводле ўласных словаў, досыць хутка «расчараваўся ў тых ідэях, якія вылучала ліберальная нацыянал-дэмакратычная апазіцыя», шукаў чагосьці радыкальнага — і так трапіў у БПС.

Пасля ўваходзіў у «Правы альянс». Гэтую арганізацыю Шпакоўскі з аднадумцамі «дэкларавалі як трэцюю сілу ў беларускай палітыцы, як структуру, якая зойме сваё асаблівае месца паміж уладай і ліберальнай апазіцыяй»" - пра гэта ён сам расказваў у 2012 годзе, калі быў яшчэ і каардынатарам грамадзянскай кампаніі па супрацьдзеянні незаконнаму абароту наркотыкаў «Антымак». Як адзначала «Радыё Свабода», у 2010 годзе Шпакоўскага не закранула хваля ператрусаў у сябраў «Правага альянсу» пасля прэзідэнцкіх выбараў 2010 года.

У Шпакоўскага дзве вышэйшыя адукацыі: гістарычная (БДПУ, 2007) і юрыдычная (БДУ, 2011), у 2010 годзе ён спрабаваў стаць дэпутатам Мінскага гарсавета. У 2007−2011 гадах працаваў ва ўстановах адукацыі і ў адміністрацыі Фрунзенскага раёна Мінска, з 2011 года займаўся палітычным кансалтынгам, гаварылася на сайце пляцоўкі «Мінскі дыялог». Там жа адзначалася, што Шпакоўскі быў удзельнікам навукова-экспертнай групы пры дзяржсакратарыяце Савета бяспекі Беларусі, удзельнікам навукова-экспертнага савета пры старшыні Калегіі Еўразійскай эканамічнай камісіі і ўдзельнічаў у перамовах Каардынацыйнай рабочай групы Беларусь — ЕС.

У 2012 годзе Шпакоўскі казаў, што разам з нейкімі «калегамі» стварыў і зарэгістраваў навукова-асветніцкую ўстанову «Актуальная канцэпцыя», каб заняцца «фундаментальнымі распрацоўкамі ў галіне кансерватыўнай інтэлектуальнай думкі, пераасэнсавання ідэй беларускага нацыяналізму, дастасавання іх да сучаснасці». Арганізацыя дзейнічае дагэтуль, як мінімум з таго ж 2012-га Шпакоўскі там працуе дырэктарам, і яго каментары публікуюць дзяржмедыя. У той час ён і пачаў пераходзіць на праўладныя пазіцыі.

У 2017-м з’явіўся зліў перапіскі, звязанай з фінансаваннем прарасійскіх арганізацый за мяжой. У ёй фігураваў і Шпакоўскі. Перапісваючыся з нейкім Аляксандрам Усоўскім, ён намякаў, што мае ў міліцыі вагу і шкадуе пра прызначэнне Мікалая Карпянкова ў ГУБАЗіК, заяўляючы, што калі б таго прызначылі ў Службу бяспекі прэзідэнта, то «яны б тады нарабілі справаў».

На прэзідэнцкіх выбарах 2020 года Шпакоўскі датэрмінова аддаваў свой голас «за развіццё краіны, а не за няпэўнасць» і быў пад уражаннем ад паслання Лукашэнкі народу і Нацсходу. А пазней падтрымаў гвалт над пратэстоўцамі і расказваў, што «ніхто не ўспомніў пра тых 130 хлопцаў з міліцыі, якія параненыя», і што ён ведае «тэрмінавіка, якому зламалі пазваночнік» (ніякіх пацверджанняў ні той, ні той інфармацыі няма). Пасля гэтага Шпакоўскі працягваў праўладную лінію, быў частым госцем на дзяржканалах і атрымаў медаль «За працоўныя заслугі».

І ў выніку ў верасні 2023-га з дырэктара «Актуальнай канцэпцыі», якога прадстаўлялі «палітолагам» і «палітычным экспертам» (а сатырычны тэлеграм-канал «Советская Белоруссия» — палітычным і пасля дыпламатычным «самелье»), стаў дарадцам-пасланнікам амбасады Беларусі ў Расіі. А зусім нядаўна — яшчэ і дэпутатам Палаты прадстаўнікоў. Хоць у 2021 годзе ён сам казаў, што ў палітыку не пойдзе, «пакуль над намі трымае парасон Аляксандр Лукашэнка».

«Я не хачу быць ніякім дэпутатам. Я ж не змагу, вось я ведаю сябе, я не змагу ставіцца да сваіх абавязкаў фармальна. Я буду бегаць па гэтай акрузе і кожнай бабулі імкнуцца паправіць плот. Але калі заўтра вайна, калі заўтра ў паход, і я буду разумець, што без гэтага ніяк, — ну так. Але пакуль не», — адзначаў ён тады ў інтэрв'ю «Беларусь 1».

Захапляўся Пазняком, а цяпер фанацее ад Лукашэнкі

Больш даўнія карані ў апазіцыйнай палітыцы мае 55-гадовы Ігар Марзалюк — таксама дэпутат, але ён стаў ім яшчэ раней за Шпакоўскага. Нарадзіўся ён у Краснаполлі на Магілёўшчыне, у 1985-м паступіў на гістарычны факультэт Магілёўскага педінстытута — за дзесяць гадоў да гэтага яго скончыў Лукашэнка. Вярнуўшыся ў 1989-м з войска, ён канчаткова перайшоў на беларускую мову нават у паўсядзённым жыцці, а таксама з галавой занурыўся ў навуку.

Гісторык абараніў дысертацыю ў 1996-м, выкладаў у роднай ВНУ і актыўна займаўся палітыкай. Ён прызнаваўся, што пэўны час захапляўся лідарам партыі БНФ Зянонам Пазняком, але катэгарычнасць і радыкалізм гэтага палітыка нібыта адштурхнулі яго. Таму Марзалюк далучыўся да іншай арганізацыі — стаў сябрам Беларускай сацыял-дэмакратычнай Грамады (БСДГ). Важна, што яе першым старшынёй быў Міхась Ткачоў — чыёй кнігай «Замкі Беларусі» будучы ідэолаг зачытваўся ў дзяцінстве.

«Калі я ўпершыню пазнаёміўся з Марзалюком у пачатку 1990-х, то ён мяне вельмі ўразіў. Гэта быў сапраўдны фанатык гісторыі! Ён толькі і мог гаварыць пра розныя гістарычныя падзеі і постаці», — расказваў «Радыё Свабода» адзін з гісторыкаў.

Паводле інфармацыі «Свабоды», Марзалюк нейкі час нават быў намеснікам кіраўніка Магілёўскай абласной арганізацыі БСДГ. На адным з мітынгаў ён выступаў з бел-чырвона-белым значкам, а ў сваіх публікацыях даводзіў важнасць святкавання Дня Волі і заяўляў, што без БНР не было б Рэспублікі Беларусь.

Але ў канцы 1990-х гісторык выйшаў з апазіцыйнай партыі і адышоў ад палітыкі.

«Ён нам патлумачыў, што сыходзіць ад палітычных імпатэнтаў», — успамінаў адзін з яго аднапартыйцаў. Іншы дадаваў наступныя словы Марзалюка: «Ён неяк сказаў мне, што расчараваўся ў ідэях сацыял-дэмакратыі. І цяпер бліжэйшы да цэнтрызму». У пачатку нулявых археолаг стварыў Магілёўскае краязнаўчае таварыства імені Еўдакіма Раманава — фінансава апошняе сярод іншых падтрымліваў Фонд Сораса.

У 2008-м адбылася лёсавызначальная сустрэча. На ўрачыстае адкрыццё магілёўскай ратушы прыехаў Аляксандр Лукашэнка. На месцы яго суправаджаў менавіта Марзалюк.

«Захаваліся здымкі, на якіх Лукашэнка і тагачасны кіраўнік Магілёўскай вобласці Барыс Батура літаральна разявіўшы рот слухаюць лекцыю ад магілёўскага гісторыка. Людзі, якія добра ведалі Марзалюка яшчэ з пачатку 1990-х, кажуць, што гэта быў вырашальны момант у ягонай біяграфіі. Пасля гэтай сустрэчы кар’ера выкладчыка імкліва пайшла ўгору», — пісала «Радыё Свабода».

Марзалюк, мяркуючы з усяго, пасля той сустрэчы «трапіў у абойму»: праз чатыры гады, у 2012-м, яго ўключылі ў Савет Рэспублікі. У 2016-м зрабілі дэпутатам Палаты прадстаўнікоў, дзе ён стаў старшынёй камісіі па адукацыі, культуры і навуцы (ён зноў атрымаў мандаты ў 2019 і 2024 гадах). Дарэчы, падчас самай першай выбарчай кампаніі з’явіўся біяграфічны рэп пра дэпутата, а ў 2019-м ужо сам ён запісаў песню «Мой путь — ваш выбор» са словамі «я поднимусь ровно столько раз, сколько раз упаду»

Паступова чым далей, тым больш гісторык ператвараўся ў дзяржаўнага дзеяча. Напрыклад, у 2017-м ён прапанаваў штрафаваць людзей, якія не ўдзельнічаюць у выбарах. У 2018-м выступіў супраць падрыхтаванага законапраекта пра хатні гвалт. Марзалюк заявіў, што ў Беларусі існуюць неабходныя прававыя інструменты для процідзеяння сямейнаму гвалту і прыняцце новага закона ў гэтай галіне можа нашкодзіць традыцыйнай сістэме адносін. У выніку на законапраект абрынуўся Лукашэнка, і той так і не быў прыняты.

У красавіку 2019-га Аляксандр Лукашэнка выступіў з чарговым пасланнем народу і парламенту. «З аскепка велізарнай імперыі мы стварылі новую дзяржаву, выбудоўваючы амаль з нуля эканамічную, сацыяльную сістэму, можна сказаць, выгадавалі яе, а разам з ёю — новае пакаленне першых дзяцей суверэннай Беларусі. Мы вучыліся быць незалежнымі, свабоднымі, самастойнымі — яны такімі нарадзіліся», — заявіў ён. У гэты момант камера паказала Марзалюка, які са слязамі на вачах апладзіраваў прамоўцу. Пасля гэтага эпізоду прапагандыст ператварыўся ў героя мемаў.

Пры гэтым Марзалюк працягваў падтрымліваць уладу, выкарыстоўваючы ў тым ліку антырасійскую рыторыку — у 2020 годзе, агітуючы за Лукашэнку мясцовых жыхароў у горадзе Кіраўск на Магілёўшчыне, ён заяўляў: «Вы павінны зразумець, што ёсць два выбары на сёння: альбо наша дзяржава і наш нацыянальны лідар, альбо „Северо-Западный край“ — іншая сталіца, іншы сцяг, іншая сацыяльна-палітычная сістэма. Проста гэта трэба разумець».

Усё было не дарма — лаяльнасць Марзалюка ацанілі. У верасні 2020-га яго запрасілі на таемную інаўгурацыю Лукашэнкі — пра яе публічна не было вядома загадзя, яе не транслявалі ў жывым эфіры, на цырымоніі не прысутнічалі замежныя дэлегацыі, дыпламаты, прадстаўнікі царквы. У 2021-м гісторыка ўключылі ў склад камісіі, якая распрацоўвала новую Канстытуцыю, — гэта было прыкметай максімальнага даверу. Магчыма, менавіта такі статус даў у 2023-м Марзалюку смеласць выступіць у абарону беларускай мовы — нават супраць праўладных і прарасійскіх блогераў.

Тым не менш прапагандыст цяпер выступае з зусім іншых пазіцый, чым у пачатку кар’еры: так, гісторык, які насіў раней бел-чырвона-белы значок, у 2022 годзе заявіў, што нацыянальны герб «Пагоня» «быў наватворам, адмыслова створаным у той час і распрацаваным беларускімі мастакамі. Ён не з’яўляецца гісторыка-культурнай каштоўнасцю ані разу. <…> Сёння [яго] актыўна выкарыстоўваюць беларускія неанацысты і экстрэмісты».

Камсамолец, які прыйшоў з каманды Бабарыкі

Іншы прыхільнік улады стаў заўзятым прыхільнікам Лукашэнкі пасля турмы — гаворка пра 47-гадовага Юрыя Васкрасенскага. Нарадзіўся ён у Мінску, хоць яго бацька — карэнны масквіч, які пераехаў у Беларусь у 1972-м. Яшчэ за часамі СССР Васкрасенскі ўступіў у камсамол, дзе неўзабаве стаў першым сакратаром мінскага ЦК. Пасля распаду Савецкага Саюза далучыўся да Партыі камуністаў Беларускай і ў 1996-м пасля яе расколу стаў праўладным камуністам — увайшоў ужо ў Камуністычную партыю Беларусі, якая падтрымлівае Лукашэнку.

«Гэты чалавек здрадзіць любому. У ПКБ ён убачыў, што хуткай і лёгкай перамогі не будзе, таму перабег на іншы бок. Гэта несумленны чалавек сам па сабе, ніякіх справаў з ім мець не трэба. Ён спрабаваў удзельнічаць у многіх палітычных і грамадскіх рухах, але калі там даведваліся, што гэта за чалавек, то ён хутка сыходзіў», — казаў пра яго намеснік старшыні партыі «Справядлівы свет» (былой ПКБ) Валерый Ухналёў.

Вучыўся Васкрасенскі ў Інстытуце парламентарызму і прадпрымальніцтва, на парламенцкіх выбарах 2000 года ў Беларусі ён быў удзельнікам каманды палітолага Аляксандра Фядуты (яны пазнаёміліся на лекцыі, якую той чытаў у тым самым інстытуце), збіраў подпісы ў яго падтрымку, але стаць дэпутатам кандыдату тады не ўдалося. А падчас прэзідэнцкіх выбараў 2001-га Юрый на запрашэнне таго ж Фядуты далучыўся да каманды Леаніда Сініцына — былога кіраўніка Адміністрацыі Лукашэнкі. Аднак кандыдатам і Сініцын тады не стаў — не хапіла сабраных подпісаў.

У 2010 годзе Васкрасенскі стаў дэпутатам Мінгарсавета (куды ў той самы час не прайшоў Шпакоўскі) і вёў блог у ЖЖ на гэтую тэму, таксама быў у складзе адной з мінскіх раённых выбарчых камісій на тагачасных прэзідэнцкіх выбарах. У тым жа годзе яго запрасілі на Усебеларускі народны сход напярэдадні чарговых прэзідэнцкіх выбараў, а пазней і на інаўгурацыю Лукашэнкі. Потым Васкрасенскі практычна знік з палітычнага поля, сфакусаваўшыся, відаць, на ўласным бізнесе.

Але летам 2020-га Васкрасенскі зноў з’явіўся ў публічнай прасторы — ужо як апазіцыйны актывіст. Ён далучыўся да каманды Віктара Бабарыкі на прэзідэнцкіх выбарах і каардынаваў збор подпісаў у Першамайскім раёне Мінска. Праз некалькі дзён пасля выбараў Васкрасенскага затрымалі. Яшчэ праз пару дзён у эфіры беларускіх тэлеканалаў паказалі кадры яго допыту. Паводле Васкрасенскага, усвядоміўшы, што масавыя вулічныя мерапрыемствы ператвараюцца ў некіравальны хаос, ён сам напісаў у КДБ яўку з пакаяннем. У выніку ў кастрычніку 2020-га яго вызвалілі з-пад варты — пасля таго, як Лукашэнка сустрэўся ў СІЗА КДБ з групай палітвязняў, сярод якіх, акрамя Васкрасенскага, былі таксама Віктар Бабарыка і Сяргей Ціханоўскі.

Пасля вызвалення Васкрасенскі (як ён сам сцвярджаў, на грошы ад «напрацовак, якія ўдалося зрабіць у папярэднія гады» і майнінгу крыптавалют) заняўся пытаннямі вызвалення палітвязняў, арганізаваў Круглы стол дэмакратычных сіл (КСДС) і стаў для Лукашэнкі «апазіцыяй», з якой той гатовы размаўляць. У выніку Юрый зноў пабываў на Усебеларускім народным сходзе і быў уключаны спачатку ў камісію па змене Канстытуцыі, а пазней — у тую, што разглядае звароты беларусаў, якія хочуць вярнуцца дадому з эміграцыі, — усё гэта нягледзячы на ранейшае абвінавачанне ў масавых беспарадках.

Аднак па меры таго, як улады душылі пратэсты рэпрэсіямі, актыўнасць Васкрасенскага пачала падаць. Навіны на сайце КСДС апошні раз на гэты момант (сакавік 2024-га) абнаўляліся ў сакавіку 2023-га, апошняе паведамленне ў тэлеграм-канале было ў чэрвені таго ж года. Але часам Васкрасенскі з’яўляецца ў дзяржмедыя — так, у гэтым лютым ён заклікаў беларусаў у найбліжэйшы год «быць мабілізаванымі і вельмі пільнымі», а таксама лічыў, што «мы захаваем нашы суверэнітэт і незалежнасць у саюзе з брацкай Расіі і ўрэшце вырвем наш брацкі ўкраінскі народ, які пакутуе, з палону, з лап сатаністаў». Акрамя іншага, Васкрасенскі выдаў кнігу, дзе расказаў, «як зрынаў Аляксандра Лукашэнку».

«Трэба было ў моманце супакоіць хоць кагосьці, хто паверыць, што ўлада зараз будзе размаўляць з незадаволенымі. Натуральна, што ў выніку спрацавалі не гэтыя гульні, а простыя рэпрэсіі. І калі вулічную актыўнасць надзейна заціснулі, то і патрэба ў гэтых сімулякрах проста знікла», — такое меркаванне пра сціханні актыўнасці Васкрасенскага выказваў палітычны аналітык Арцём Шрайбман.

Міграваў з айцішнікаў у прапагандысты транзітам праз круглы стол

Яшчэ адзін былы ўдзельнік апазіцыйнай перадвыбарчай каманды 2020 года — 32-гадовы айцішнік Ілля Бягун, які ў 2020 годзе працаваў у EPAM, а пасля на штаб Валерыя Цапкалы. Туды яго прывёў будучы ўдзельнік круглага стала Васкрасенскага — Андрэй Ланкін, пісала «Наша Ніва». Амаль адразу пасля прэзідэнцкіх выбараў Бягун з’ехаў у Літву.

У Літве Бягун, са словаў кіраўніка фонду BYSOL Андрэя Стрыжака, атрымаў 1500−3000 еўра падтрымкі, а пасля супрацоўнічаў з фондамі, якія дапамагалі беларусам. Аднак неўзабаве айцішнік вярнуўся ў Беларусь — імаверна, звязана гэта было з тэлеграм-каналам «Штаб Оношко», які з’явіўся на мяжы 2020−2021 гадоў, кампрамат з якога на дэмсілы распаўсюджвала беларуская прапаганда. Па часе гэта супала з вяртаннем Бегуна з Літвы — як лічаць спецслужбы суседняй краіны, ён тэрмінова з’ехаў, «імаверна, выканаўшы заданне». Уцёкі былі зафіксаваныя, калі некаторыя размешчаныя ў Вільнюсе беларускія арганізацыі паведамілі пра крадзеж звестак з іх камп’ютараў. У студзені 2021-га Бягун ужо даваў інтэрв'ю АНТ, а ў красавіку трапіў у спіс непажаданых асобаў у Літве.

Пазней Бегуна «ўзялі ў абарот» дзяржмедыя: ён завёў свой тэлеграм-канал, увайшоў у КСДС Васкрасенскага, прыбіраў лісце і пачаў сольна выступаць на ТБ. У Twitter ён тады пісаў пра тое, што актывіст Антон Матолька «да сваёй пажылой мамы нават на пахаванне» не зможа прыехаць, а раней там жа называў украінцаў «хахламі». Была ва ўсёй гэтай гісторыі і рамантычная лінія: паводле Бегуна, у Літве ён зрабіў прапанову Кацярыне Канаплёвай — супрацоўніцы фонду «Краіна для жыцця», з якой разам жыў і, з ягоных жа словаў, стварыў згаданы тэлеграм-канал «Штаб Оношко».

У выніку Бягун стаў начальнікам аддзела спецпраектаў газеты «Мінская праўда». Там, напрыклад, ён сцвярджае, што ў расійскай агрэсіі ў дачыненні да Украіны вінаваты сам Кіеў, які нібыта пачаў пагражаць Маскве размяшчэннем у сябе ядзернага арсеналу «з лёгкай рукі заходніх „партнёраў“». А акрамя гэтага, пісаў, што дзяржаве важна вярнуць грамадзян на радзіму, і рабіў мульцікі, якія набіралі пад 300 праглядаў.

Цяпер Бягун, мяркуючы з тэлеграм-канала, удзельнічае ва ўнутраных разборках прыхільнікаў Лукашэнкі, а таксама заняты праблемамі, звязанымі са сваім шасцігадовым сынам, які жыве з маці і айчымам. Ён сцвярджае, што дзіця скралі з Беларусі і што «няма ніякага Года якасці ў тэме аховы дзяцінства».

Былы апазіцыйны блогер, які «зрабіў усё, што абяцаў»

28-гадовы Раман Пратасевіч — мінчук з сям'і вайскоўца. «Гісторыя Рамана Пратасевіча пачалася 6 ліпеня 2011 года. Тады 16-гадовага хлопца затрымалі на „маўклівай“ акцыі ў Мінску. Як няпоўнагадовага яго адпусцілі, але бацькам і ў навучальную ўстанову паведамілі», — так пра яго 13 гадоў таму пісаў сайт «Беларускі партызан».

Тады Пратасевіч удзельнічаў у дзейнасці «Маладога Фронту» і лічыў, што «галоўнае — гэта нацыянальнае адраджэнне, гэта мова», а таксама спрабаваў узначаліць «невялікі прэс-аддзел» у арганізацыі.

У наступным, 2012-м, годзе ён зноў быў затрыманы ў ліку адміністратараў актуальных тады пратэсных паблікаў ва «ВКонтакте». Пасля паступіў на факультэт журналістыкі БДУ, але неўзабаве быў адлічаны. У 2014 годзе наведваў раён баявых дзеянняў на паўднёвым усходзе Украіны. «Раман сапраўды разам з „Азовам“ і іншымі вайсковымі часткамі змагаўся супраць акупацыі Украіны. Ён быў з намі ў Шырокіне, дзе атрымаў раненні. Але яго зброяй як журналіста быў не аўтамат, а слова», — расказваў лідар «Нацыянальнага корпуса» Андрэй Білецкі.

Пратасевіч паспеў папрацаваць у некалькіх незалежных выданнях, але нідзе надоўга не затрымліваўся. Апошнім з іх у Беларусі было «Еўрарадыё» — ён працаваў там з верасня 2018 года да лістапада 2019-га. Спецыялізаваўся на фотаздымцы — напрыклад, у 2019-м сфатаграфаваў Лукашэнку на закрыцці ІІ Еўрапейскіх гульняў у Мінску.

А пазней здарылася «справа Чудзянцова» — 21 лістапада 2019 года брэсцкія мытнікі знялі журналіста Уладзіміра Чудзянцова з цягніка, які ехаў у Польшчу. Як паведамлялася, у сумцы ў яго было знойдзена 0,87 грама марыхуаны. Пасля наркотыкі знайшлі і дома ў мужчыны. Сам ён адмаўляў, што рэчывы належаць яму. Амаль праз год яго асудзілі на пяць з паловай гадоў калоніі. Пратасевіч быў звязаны з Чудзянцовым — як і заснавальнік папулярнага тэлеграм-канала NEXTA Сцяпан Пуціла. У выніку пасля затрымання калегі Раман з’ехаў у Польшчу, дзе папрасіў прытулку.

Ужо ў Польшчы ён далучыўся да Пуцілы і стаў рэдактарам праекта NEXTA, дзе адказваў за тэлеграм-каналы і за працу рэдакцыі журналістаў. Падчас прэзідэнцкіх выбараў 2020 года і пратэстаў, якія рушылі ўслед, каналы NEXTA былі важнай і буйной пляцоўкай для пратэстоўцаў — колькасць чытачоў за некалькі дзён вырасла з 300 тысяч да 1,8 мільёна чалавек. Увосень улады прызналі рэсурс экстрэмісцкім, на яго супрацоўнікаў завялі крымінальныя справы. А ў канцы 2020-га Пратасевіч пераехаў з Польшчы ў Вільнюс, пакінуўшы рэдакцыю NEXTA.

Пералом у яго лёсе надышоў у наступным годзе — 16 траўня ў Афінах Пратасевіч фатаграфаваў Святлану Ціханоўскую, якая сустракалася з грэцкімі ўладамі. А 23 траўня самалёт кампаніі Ryanair з Пратасевічам і ягонай дзяўчынай, грамадзянкай Расіі Соф’яй Сапегай, вылецеў з Афінаў у Вільнюс. Борт быў вымушаны прызямліцца ў Мінску праз паведамленне пра мініраванне, якое нібыта мела месца. Яшчэ ў афінскім аэрапорце Пратасевіч заўважыў за сабой сачэнне — пазней крыніца ў грэцкім МУС паведаміла, што «сачылі супрацоўнікі спецслужбаў з расійскімі пашпартамі». Пазней дыспетчар Алег Галегаў, які ўдзельнічаў у пасадцы самалёта, з’ехаў у Польшчу і даў паказанні пра тое, што пілоты самалёта Ryanair атрымалі ілжывае паведамленне пра пагрозу выбуху ў рамках аперацыі, арганізаванай беларускім КДБ.

На наступны дзень пасля затрымання відэа з Пратасевічам паказалі на дзяржканалах. У роліку гаварылася, што ён «дае паказанні па арганізацыі масавых беспарадкаў у сталіцы». Сам блогер на відэа пацвярджаў гэта, а таксама расказваў, што знаходзіўся ў СІЗА № 1 Мінска, дзе да яго ставяцца «максімальна карэктна і па законе». Таксама ён казаў, што з ягоным станам здароўя ўсё добра (пасля затрымання распаўсюдзіліся чуткі пра тое, што ў Пратасевіча пачаліся праблемы з сэрцам). У сваю чаргу, бацькі хлопца дапускалі, што для запісу відэа на яго аказваўся фізічны ціск.

У чэрвені прапаганда пачала актыўна выкарыстоўваць Пратасевіча ў сваіх мэтах — з’явілася яго першае інтэрв'ю тэлеканалу АНТ. У ім ён выступіў з крытыкай сіл, якія супрацьстаяць Лукашэнку, і заявіў, што паважае палітыка. Потым адбылася прэс-канферэнцыя з удзелам Рамана.

Для Беларусі вынікам інцыдэнту з Пратасевічам і Сапегай стала тое, што Еўрасаюз афіцыйна забараніў усім беларускім авіяперавозчыкам выкарыстоўваць яго паветраную прастору. Таксама шэраг краін заклікаў свае нацыянальныя авіякампаніі змяніць маршруты палётаў так, каб не залятаць у паветраную прастору Беларусі. Пасадка самалёта прывяла да маштабных мер супраць фізічных і юрыдычных асоб, а потым і да першых у гісторыі сектаральных санкцый. Колькасць самалётаў у паветранай прасторы Беларусі зменшылася больш чым у 10 разоў, а паводле звестак BELPOL, «Белаэранавігацыя» пачала адчуваць фінансавыя цяжкасці.

Пазней Пратасевіча ўсё гэтак жа працягвалі паказваць на дзяржканалах з выкрывальнымі прамовамі пра апанентаў Лукашэнкі. Пратасевіч завёў новы акаўнт у Twitter, у якім камунікаваў з падпісантамі. А ў канцы жніўня 2021-га блогер стварыў і тэлеграм-канал пад назвай Sprava, у якім паабяцаў чытачам «эксклюзіўныя падрабязнасці» і «дакладныя інсайды», а таксама «меркаванне чалавека, які пабываў з усіх бакоў інфармацыйных барыкад». Ужо ў адным з першых пастоў ён заклікаў арыштаваных апазіцыянераў да чыстасардэчнага прызнання «сваёй віны».

Аднак неўзабаве пасля гэтага блогер знік з публічнай прасторы. Яго Twitter і тэлеграм-канал маўчалі з пачатку восені 2021-га. У студзені 2022-га Пратасевіч зноў з’явіўся ў інфармпрасторы. На сваёй старонцы ў Twitter ён паведаміў, што пачынае супрацоўніцтва з праўладным цэнтрам «Сістэмная праваабарона». Увесь гэты час ён, як і Пуціла, а таксама былы супрацоўнік NEXTA Ян Рудзік, праходзіў па адной крымінальнай справе. У прыватнасці, Пратасевіча абвінавачвалі па 11 артыкулах Крымінальнага кодэкса.

Праз месяц у СІЗА Пратасевіча разам з Сапегай сумесна перавялі пад хатні арышт, але ўжо ў кастрычніку 2021-га пару рассялілі. Пасля гэтага Раман здолеў уладкавацца на працу і ажаніцца, а пазней нават (паводле звестак адваката сям'і Сапегі) стаць бацькам.

Суд вынес прысуд 3 траўня 2023 года: Раману Пратасевічу — 8 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму, Сцяпану Пуцілу — 20 гадоў, Яну Рудзіку — 19 гадоў. Раман выступіў у судзе з апошнім словам і заявіў, што спачатку ў Варшаве, а потым у Літве яго «проста выкарыстоўвалі», а пасля «выкінулі». У канцы траўня таго года Лукашэнка памілаваў Пратасевіча, а ў пачатку чэрвеня стала вядома пра памілаванне і Сапегі — яна вярнулася ў Расію.

«Ён даў паказанні на Соф’ю Сапегу», — паведамляў адвакат Сапегі Антон Гашынскі. Гэта стала вядома з матэрыялаў, якія паступілі ў Прэсненскі суд Масквы. «І, скажам так, гэта было пэўным ударам і шокам для ўсіх», — дадаў адвакат.

З апублікаванага ў расійскім судзе прысуду, са словаў Гашынскага, можна зрабіць выснову, што Пратасевіч «даў на яе паказанні, фактычна здаў» і ягоныя словы «паўплывалі на яе лёс».

Пасля памілавання на дзяржканалах зноў выходзілі інтэрв'ю Пратасевіча, у краіну вярнулася яго маці і таксама размаўляла з дзяржмедыя. Ужо ў 2024-м было заўважана, што Пратасевіча выключылі са спісу «экстрэмістаў» — а раней ён знік і з пераліку «тэрарыстаў».

Пазней Раман зноў з’явіўся на ТБ — усё прыкладна з тымі ж засцярогамі ў адрас апазіцыі. Але акрамя гэтага зноў адзначыўся арыгінальнасцю — цяпер ён вядзе стрым на YouTube.

Там ён то адказвае на пытанні, то паказвае, як гуляе ў розныя гульні. Але акрамя гэтага Пратасевіч таксама расказваў, што займаецца гадальнымі картамі: «Чароўная выдатная калода. Цудоўныя вось такія чорныя карты, з якімі я перыядычна працую — дапамагаю жонцы ў тым ліку. Але я раптам зразумеў — вы ведаеце, мне неяк, напэўна, і няма чаго цяпер на іх глядзець. У плане таго, што няма, напэўна, нейкіх выразных пытанняў. І наогул — гэта вельмі дзіўнае адчуванне, калі ты ўжо досыць працяглы час захапляешся эзатэрыкай, вывучаеш розныя напрамкі. І чым даўжэй ты гэта вывучаеш — тым менш у цябе застаецца пытанняў, якія ты б хацеў задаць».

Што іх усіх аб’ядноўвае?

Адзін агульны факт біяграфіі ёсць ва ўсіх пералічаных персанажаў — яны былі героямі перадачы дырэктара тэлеканала АНТ Марата Маркава. Некаторыя — неаднаразова.

Два цяперашнія дэпутаты — Марзалюк і Шпакоўскі — як відаць, ішлі да сваіх палітычных пасадаў, выкарыстоўваючы даступныя ім інструменты. Першы — сацыялістаў і «падыход» да Лукашэнкі, другі — правыя рухі 2000-х гадоў і блізкасць з сілавікамі.

Васкрасенскага і Пратасевіча аб’ядноўвае зняволенне, якое прывяло спачатку да ўспышкі ўвагі СМІ, што ў абодвух выпадках ужо згасла. А Бягун — проста ілюстрацыя чалавека, які шукаў месца, дзе яму будзе лепш. І, мабыць, пакуль знайшоў.

«Новай хваляй» перабежчыкаў сталі Бягун, Васкрасенскі і Пратасевіч, якія змянілі пазіцыю пасля 2020 года. Аднак толькі апошні быў публічным і прыкметным праціўнікам палітыкі Аляксандра Лукашэнкі. Астатнія двое толькі ўваходзілі ў каманды «кандыдатаў у кандыдаты». А апазіцыянеры са стажам Шпакоўскі і Марзалюк у адкрытай крытыцы Лукашэнкі публічна заўважаныя не былі.

У 2024-м можа падацца, што ў прыхільнікаў дзейнай улады — свая Беларусь, а ў праціўнікаў — свая. «Люстэрка» паказвае, як жывуць абедзве гэтыя «краіны», якія людзі іх засяляюць і як яны туды трапілі. Мы хочам расказаць гісторыю абодвух «лагераў», каб вы маглі скласці ўсебаковую карціну таго, што адбываецца.

У нас да вас просьба 👀

Калі вы хочаце падтрымаць незалежную журналістыку пра Беларусь і для беларусаў — станьце патронам «Люстэрка». Ахвяраваць любую суму можна хутка і бяспечна праз сэрвіс Donorbox.

Гэта бяспечна?

Калі вы не ў Беларусі — так. Гэты сэрвіс выкарыстоўвае больш за 80 тысяч арганізацый з 96 краін. Ён сапраўды надзейны: у аснове — аплатная сістэма Stripe, сертыфікаваная па міжнародным стандарце бяспекі PCI DSS. А яшчэ банк не ўбачыць, што плацёж зроблены ў адрас «Люстэрка».

Вы можаце зрабіць разавае ахвяраванне або аформіць рэгулярны плацёж. Рэгулярныя данаты нават на невялікую суму дазволяць нашай рэдакцыі лепш планаваць уласную працу.

Важна: не данацьце з картак беларускіх і расійскіх банкаў. Гэта пытанне вашай бяспекі.

Калі для вас зручнейшы сэрвіс Patreon — вы можаце падтрымаць нас з дапамогай яго. Аднак Donorbox возьме меншую камісію і цяпер у прыярытэце для нас.